"Sizi zülmətlərdən nura çıxartmaq üçün Öz bəndəsinə açıq-aşkar ayələr nazil edən Odur. Allah sizə şəfqətlidir, mərhəmətlidir!" ("Hədid", 9)

Məntiq elminin əsaslandırmalarına görə, hər hansı bir anlayış "definisiya" yolu ilə yaranır. Nədir definisiya? “Definisiya” sözünün hərfi mənası sərhədləmək, sərhədlərini çəkmək deməkdir; beləki sən tərifini verməklə hər hansı bir mövcudun sərhədlərini çizərək, onu başqa mövcudlardan ayırırsan. Yoxsa aləm qarışar axı birbirinə. Tərif (definisiya) bunun üçündür. Məsələn, insanla heyvanın fərqini onların haqqında irəli sürdüyümüz müxtəlif təriflərlə (definisiya ilə) aydınlaşdırmaq olur. "İnsan rasional canlıdır" - Arestotel belə tərifini verib. Bəs heyvan nədir, bitki nədir, balıq nədir, quş nədir?...bütün bunları birbirindən yalnız definisiyalarını verməklə ayırmaq olar.

Dahi mütəfəkkir Mürtəza Mütəhhəri haqlı olaraq deyirdi ki, biz çox zaman ona görə mübahisə edirik ki, üzərinə mübahisə etdiyimiz mövzunun tam definisiyasını aydınlatmamışıq. Məsələn, birimiz deyir: həyat mənasız şeydir, o birimiz isə tez cavab verir: heç də belə deyil, həyat çox gözəl və anlamlı bir şeydir. Beləcə dava düşür, halbuki öncədən "həyatın" nə olduğunu müəyyən etsəydik, bəlkə də ikimiz də eyni şeyi deyəcəkdik. Sən həyat deyəndə nəyi nəzərdə tutursan, mən həyat deyəndə nəyi nəzərdə tuturam - əvvəl bunu müəyyən etmək lazımdır ki, bilək nəyin və kimin başını yoluruq.

Din nədir?
Müsəlmanlar arasında din nədir, peyğəmbər nədir, imam nədir, iman nədir, Quran nədir...deyə bir kiçik sorğu keçirək, hərə bir söz deyəcək. Yəni, müsəlmanlar üçün bu sadaladığımız nəsnələrin bəlli və konkret bir definisiyası yoxdur, məhz buna görə ən çox mübahisələr də dinlə bağlı mövzularda yaranır. Tam definisiyadan xəbərsizdirlər deyə biri deyir: Din geridəqalmışlıqdır! O biri tez müdafiə strategiyasına keçir: Sən nə danışırsan, bütün elmlərin mənbəyi dindir... Anlaşacaqlarmı sonunda? Əsla, çünki heç birinin dinlə bağlı bəlli bir definisiyası yoxdur. Bu ona bənzəyir ki, sən deyirsən: qatıq ağdır, o biri isə cavab verir: xeyir, alma qırmızıdır. Siz özünüz də bilmədən iki fərqli şey haqda mübahisə edirsiniz və buna görə haçansa anlaşa biləcəyiniz ehtimal olunmur.

Araşdırmalara görə, varlıqlar haqqında definisiyalar naqis də olsa, bizə hələ uşaq vaxtlarımızdan verilməyə başlayır. Biz hələ kiçik vaxtlarımızndan ətrafımızda yeni-yeni mövcudlar gördükcə həyəcanla onlar haqda suallar verməyə başlayırıq - əlimizi uzadaraq soruşuruq: Ata, bu nədir? Ata, o nədir?...Və atamız bizim anlayacağımız tərzdə bizə soruşduğumuz mövcudun tərifini verir: Oğlum, bu maşındır, bu, oyuncaqdır, bu ağacdır, bu güldür və s.

Mənəvi və əxlaqi anlayışlar haqda isə məsələ tam belə şəffaf olmur, biz onların tərifini dolayısı ilə, özümüz anlayacağımız tərzdə qavrayırıq. Məsələn, bacımızın dəftərini əlindən alıb cırmışıq deyə, o ağlayaraq atamıza şikayət edir, atamız bizi çağırıb danlamağa başlayır: oğlum, bu etdiyin düz iş deyil, adam paxıl olmaz. Atanın bu "adam paxıl olmaz" sözünü ilk dəfə eşidən müxtəlif uşaqlar müxtəlif mənada anlayacaqlar təbii ki; kimsə elə biləcək ki, kiminsə hər hansı bir əşyasına zərər vermək paxıllıqdı, başqa birisi isə elə anlayacaq ki, kimisə ağlatmaqdır paxıllıq olan. Və beləcə qeyri-şəffaf anlayışlar formalaşacaq bizim zehinlərimizdə.

Və ya başqa bir misal deyim: uşağıq, qol-qola girmiş, gülə-gülə gələn iki nəfəri görən qonşumuz, "ilahi, bunlar necə də xoşbəxtdirlər" deyir. Biz bu zaman ilk dəfə "xoşbəxtlik" anlayışı ilə rastlaşırıq. Bəs nədir xoşbəxtlik? Bu mənzərənin şahidi olan hansısa bir uşaq elə bilir ki, xoşbəxtlik qol-qola girməkdi, o biri isə düşünür ki, iki nəfərin gülə-gülə gəzməsidi xoşbəxtlik, başqa biri tamam başqa bir şey düşünür, beləcə yavaş-yavaş böyüyən bizim zehnimizdə xoşbəxtliyin müxtəlif mənaları, tərifləri formalaşır.

Problemin əsası buradan qoyulur ki, biz toxunduğumuz, gördüyümüz kiçik və elə də lazımlı olmayan nəsnələrin tam definisiyasını bildiyimiz halda, həyati əhəmmiyəti olan nəsnələrlə bağlı bəlli bir definisiyamız yoxdur. İnsan nədir, Həyat nədir, Xoşbəxtlik nədir, Tərəqqi nədir, Hədəf nədir, Dünya nədir, Axirət nədir?...- bu sualların cavabını tapa bilsə insan bir çox şeylər həll olacaq onun üçün. Definisiyası bəlli deyil deyə tərəqqi sanıb bəzi şeylərin arxasınca qaçırıq və bir ömür sonra anlayırıq ki, onlar bizim geriləməmizə zəmin yaradan şeylər imiş, biz xəbərsiz olmuşuq. Məsələn, dünyada yaşayıb, dünyanın əslində nədən ibarət olduğunu bilməmək qədər anlamsız nə ola bilər ki?...

"Sizi zülmətlərdən nura çıxartmaq üçün Öz bəndəsinə açıq-aşkar ayələr nazil edən Odur!..."

Ən qaranlıq insan odur ki, onun çoxlu cavabsız, mübhəm, məchul sualları var, onu narahat edən, gecə-gündüz rahat buraxmayan sualları. Əslində hamımızın var belə sualları, bəli, hamımızın. Sadəcə "əşş" deyib keçməyi çox yaxşı bacarırıq, vicdanımızı susdurmaq kimi mükəmməl "məharətimiz" var bəzilərimizin. Oysa hər tək-təkimizin hökmən belə sualları var, var! Yaxşı, axı biz bu qaranlıqlardan xilas olmalıyıq, qurtulmalıyıq, bu suallara cavab tapmalıyıq, bəs bunlara kim cavab verəcək?! Hər hansı bir insanmı?! Marksmı, Engelsmi, Nitçemi, Hötemi...kim deyəcək bizə əsl həyatın, dünyanın, varlığın nədən ibarət olduğunu? Biz o hər hansı bir insanın verdiyi cavaba niyə inanmalıyıq ki? Axı sonucda o da bizim kimi dəfələrlə xəta edən, səhv anlayan, dünyaya öz eynəyindən baxan bir insandır. Hə, bax, budur əsas olan.

Səmavi təlimlər həm də bu tip həyati anlayışların definisiyanı vermək üçündür! "Qurani-Kərimə" bir nəzər salın, mütaliə edin, görəcəksiniz, ayələrin misiyalarından biri də məfhumların həqiqi definisiyasını bəlirləməkdir. "Ey Rəsulum, səndən bu haqda soruşurlar, onlara de ki..." kimi başlayan ayələr buna misaldır. Məsələn, Allah öz ayələrində dünyanın tərifini - definisiyasını verir, amma bu hər hansı bir insanın verdiyi definisiya deyil ki, xətalı olsun, səhv olsun. Bu, bütünügörənin definisiyasıdır, onda xəta ola bilməz! Bu definisiyaya güvənmək olar, əlbəttə olar, çünki özünün də dediyi kimi: "Məgər Yaradan bilmirmi?!" ("Mülk", 14) Axı bu varlığı O yaradıb, necə bilməsin onun həqiqətini, mahiyyətini?!

Bəli, demək, "din nə üçündür?" sualının bir cavabı da budur: həyat əhəmmiyyətli sualların cavablarını verərək bəşəriyyəti o sualların yaratdığı qaranlıqlardan aydınlığa çıxarmaq!
Bu, kiçik iş deyil, çox vaxt həyat ona görə mənasızdır ki, bizim bəzi cavabını anlamadığımız əsrarəngiz və qəribə suallarımız var, bizi içdən yeyirlər, talayırlar. Bir türlü izah edə bilmirik onları özümüz üçün. Biz həyata, zülmət qaranlıq olan bir böyük salona düşən adam kimi düşmüşük sanki, orada olan əşyaların nə olduqlarını yalnız kor-koranə toxunaraq, əlimizi sürtərək bəlirləyə bilirik, birimizə elə gəlir ki, bu masadır, birimiz deyir ki, yox, bu pianodur, birimiz sandıq olduğunu düşünür...üstəlik, bizim yalnız toxuna bildiyimiz şeylər haqda təəssüratımız olacaq, bəs salonun rəngi, bəs əşyaların necəliyi, rəsmlər, bəzəklər...?!

Tarix boyu insanları Dinə istiqamətləndirəm amillərdən ən əsası da məhz budur, insanların bir sürü qaranlıq sualları var ki, onların cavabı yalnız dindədir. İnsan qaranlıqda uzun zaman qala bilmir, vallah qala bilmir, heç qaranlığa düşmədinizmi? Adamın bağrı çartlayır, nəfəsi darıxır, dəlicəsinə kiçik də olsa bir işıq axtarır, bütün vasitələrə əl atır aydınlığa qovuşmaq üçün, amma əfsus, əl atdıqları vasitələr onu daha da qaranlıqların içinə itələyir Və sonda yeganə çarə dinə üz gətirmək olur. Axı ölüm maddə deyil ki, onun nə olduğunu anlamaq üçün xüsusi labaratoriyalarda analiz edib məqsədinə çatasan. Ölüm metafizikadır və elmin bu haqda hər hansı deyəcək bir sözü yoxdur! Ölüm haqda necə maraqlanmayaq ki, bu haqda sual bizi necə narahat etməsin ki, bir gün onu biz hamımız, istisnasız olaraq hamımız dadacayıq, dadmaq zorundayıq! Nədir bu ölüm?!...

Bu məntiqlə baxanda insan anlamağa başlayır ki, dinə yönəlmək bir hobbi deyil, zərurətdir, ehtiyacdır! Eyni ilə isti səhrada susundan yanan birinin suya ehtiyacı olduğu kimi bir ehtiyac, bəlkə ondan da artıq.

Bir tərəfdə zülmətlər var, bir tərəfdə nur! İnsanlar dinə, zülmət qaranlıqların arasında çabalayarkən uzaqdan bir nur görüb, özündən asılı olmayaraq ona doğru qaçanlar kimi qaçırlar. "Və insanları görəcəksən ki, dəstə-dəstə Allahın dininə doğru üz gətirirlər". ("Nəsr", 2) Sən nə qədər qışqır-bağır sal, kitablar yaz, filmlər çək, nə edirsən,et, onların nura tərəf istiqamətlənmələrinin qarşısını ala bilməyəcəksən, bilmirsən də. İnsanlar axmaq deyillər, dinlə bu qədər mübarizə, gözdənsalma kompaniyaları və s. amma onlar yenə də dindən əl çəkmirlər, niyə, başları xarab olub bəlkə? Xeyir! Onlar dində bir işıq görüblər və görüblər ki, yeganə işıq olan yer elə məhz dindir, başqaları heçnə, ani ildırım çaxışlarıdır, keçici, müvəqqətidir!

Ayənin Mesajları:
1. Zülmətlər içindəsiniz, amma əfsus ki, gözləriniz buna alışıb deyə hiss etmirsiniz. Bu hal başınızı qaldırıb, nuru görənəcəndir!

2. Dinin misiyası aydınlatmaqdır, sizi aydınlatmaq, həyatınızı, indinizi, gələcəyinizi aydınlatmaq! Qaranlıqdasınızsa, bircə metr belə sonrasını görmədiyiniz yerə addım atmaq fəlakətdir, bu, uçurum da ola bilər.

3. Din sizin üçündür!

 
4. Din işıqdır, sizin işığı görməməniz onun yoxluğunun deyil, sizin korluğunuzun sübutudur! Gözlərinizi açın!